جایگاه تاریخی و پیشینه فرهنگی سیستان

سیستان در خاور ایران در شمال استان سیستان و بلوچستان در دشت پست و همواری ، در 30 درجه و 18 دقیقه تا 31 درجه و 20 دقیقه پهنای شمالی و 61 درجه و 10 دقیقه تا 61 درجه و 50 دقیقه در ازای خاوری ، نسبت به نیم روز گرینویچ قرار دارد. (بیشتر در ادامه مطلب)

گلیم‌بافی: عشایر مواد اولیه را از پشم دام‌های خود تهیه می‌نمایند. رنگ‌های مورد استفاده در گلیم عمدتاً تیره و در زمینه‌های قهوه‌ای، قرمز تیره مایل به قهوه‌ای، آبی سیر و شتری و رنگ‌های روشن مثل زرد، سبز، كرم، قرمز، سفید است و در شكل‌گیری طرح‌های بلوچی نقش به سزایی دارد.. نقوش و طرح‌ها عموماً راه‌راه، هندسی و محرمات است.دستگاه گلیم‌بافی به صورت افقی است و كمتر از دار عمودی استفاده می‌كنند و شیوه برپایی آن در سیستان با بلوچستان تفاوت دارد. یكی از انواع گلیم “سفره نان” است كه از رنگ‌های بیشتر روشن استفاده می‌شود. از بافت گلیم نوارهایی به عنوان مال‌بند، و مهار بند شتر - مانند سكه و آینه‌دوزی- نیز تولید می‌گردد كه تزیین آن بیشتر با خرمهره و صدف، منگوله‌های پشمی باقی‌مانده از مواد اولیه است. گلیم در ابعاد مختلف به عنوان زیرانداز، چادرشب، كناره، سجاده، جوال تولید می شود. 

بوریا، سبدبافی، پرده‌بافی، توتن سازی:از دیگر هنرهای دستی استان بوریا‌بافی (حصیربافی) و پرده‌بافی است. استفاده از این فن در پوشش سقف‌ها در شهر سوخته به پنج‌هزار سال پیش برمی‌گردد. اكنون نیز حصیر در مساكن بومی منطقه به وضوح قابل رویت است. مواد اولیه حصیر در منطقة بلوچستان، از نوعی درخت خرمای وحشی به نام داز كه در كنار رودخانه‌ها و مسیل‌ها می‌روید، به‌دست می‌آید. از برگ داز، انواع مختلف ظروف مایحتاج روزمره و زیرانداز در ابعاد مختلف تولید می‌گردد. گاهی جهت تزیین آن‌ها از موی بز نیز استفاده می‌شود.از عمده‌ترین تولیدات حصیری می‌توان به زیرانداز، جارو، سجاده، جای نان، صندوقچه وسایل آرایشی، لانه مرغ و انواع سبدهای حمل و نقل كالا، نگهداری خرما، پرده حصیری، پوشش سقف اشاره كرد.

زرگری:زرگری و نقره‌سازی یكی دیگر از هنرهای دستی استان است. در اثر تغییرات زمان و عوامل متعدد دیگر، نقره‌سازی، جای خود را به طلاسازی داده است. زرگرهای بلوچ از اقوام و طوایف مشخصی هستند كه علاوه بر جواهرسازی، انواع زیورآلات زنان بلوچ را با مهارت تهیه می‌كنند.زنان بلوچ مانند اغلب زنان مردم ایران از زیورهای بومی استفاده می‌كنند. زرگرهای محلی زیورهای طلا و نقره را با نقوش ساده هندسی و نمادین می‌سازند. این زیورها برای زینت سر‌و‌گردن و گوش و بینی و دست و پا استفاده می‌شود. زیورهای بلوچی بیشتر شبیه زینت‌آلات مردم پاكستان و هندوستان است. دلیلش رفت و آمد زیاد بین ساكنین بلوچستان و قسمت غربی شبه قاره هند و پاكستان است.

سفالگری:پیشینه هنر سفالگری (سفال‌سازی) با توجه به اسناد و مدارك به عصر پارینه سنگی و پیش از تاریخ به مناطق باستانی بلوچستان می‌رسد. در شهر سوخته‌ سیستان، 3200 سال قبل از میلاد، تولید سفال چشمگیر بود. از این میان سفال روستای كلپورگان حكایتی دیگر دارد.

سفال‌سازی در كلپورگان: این روستا در 25 كیلومتری شهرستان سراوان واقع شده است. ساخت سفال امروزه هم در این روستا به صورت كاملاً ابتدایی و به روش لوله‌ای (كُویلْ-فتیله‌ای)، بدون لعاب و با نقوش سیاه‌رنگ، توسط زنان بومی، با دست انجام می‌پذیرد. این هنر نیز مانند دیگر هنرهای منطقه، به دلیل شباهت به سفال‌های ماقبل تاریخ، از شهرت خاصی برخوردار، و طرفداران زیادی دارد. مواد اولیه آن كه دو نوع خاک است، توسط مردان تهیه می‌شودوپس از مخلوط نمودن به نسبت‌های مورد نظر، به صورت دوغاب و سپس گل درآمده و در اختیار زنان هنرمند قرار می‌گیرد. ابزار كار بسیار ابتدایی است و هر كدام نام محلی خود را داراست یكی از این ابزارها بونو (bono) گل را روی آن قرار می‌دهند. شكل آن محدب و مدور است و با دست و انگشتان پا به چرخش درمی‌آید و به گل فرم می‌دهد. تولیدات سفال‌های كلپورگان شباهت زیادی به سفال‌های به دست‌ آمده از حفاری‌های مناطق باستانی در هزارة سوم پیش از میلاد سیستان و بلوچستان و كرمان، گیلان، مناطقی از كشورهای آسیایی چون هند، ژاپن و پرو دارد. و اغلب به شكل كاسه، كوزه، جام، قدح، پارچ، لیوان و … ساخته می‌شود.  اغلب ظرف‌های ساخته شده دارای سرپوش است. برخی از سرپوش‌ها به عنوان یك ظرف مستقل نیز كاربرد دارد. سرپوشی به صورت كاسة آبخوری ساده، و سرپوشی دیگر به صورت قدح به روی كاسه‌ای بزرگ است كه به عنوان جامی برای تنقلات در پذیرایی از مهمان به كار می‌رود.

قالي بافی: قدمت اين هنر، با ورود شاخه‌اي از اقوام سكائي به سيستان برمي‌گردد. زیراندازهای سیستانی به سه نوع تقسیم می‌شود:
1. نوع تاریخی یا كهن كه تا آغاز سده چهاردهم هـ.ق بافته می‌شد.2. نوع میانه كه از حدود اواخر قرن سیزدهم هـ.ق بافته شده و هنوز هم رایج است.3. نوع نو، كه هم‌اكنون بافته می‌شود.
عمده مواد اولیه توسط روستاییان تهیه شده و از رنگ‌های متنوع استفاده می‌نمایند. نقوش اغلب تجریدی و به صورت هندسی، مرغی، انسانی یا طرح و بافت كلی مددخانی، بهلوری، خشتی، سلیمانی و گلدانی است. در حال حاضر فرش سیستان به دلیل نوع طرح، رنگ، نقش، ابعاد، دوام علاوه در بازارهای داخلی و بازارهای خارجی فروش دارد. سیستان به لحاظ ارتباط گسترده فرهنگی و هنری با بلوچستان، عشایر خراسان، تركمنستان، در زمینه نقش و رنگ و ابعاد قالی‌های خود با این مناطق وجوه اشتراک فراوان دارد.

کوه خواجه (کوه اوشیدا) یا (کوه رستم)

تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد. اوشیدا در زبان فارسی میانه به معنی ابدی است. این کوه ذوزنقه‌ای شکل که نزد سه دین اسلام، مسیحیت و زرتشت مقدس است، از سنگ‌های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متر از سطح دریا، مانند جزیره‌ای در میان دریاچه هامون قرار دارد.

در اطراف این کوه تعداد زیادی آثارباستانی از دوران ساسانیان، اشکانیان و بقایای اماکن اسلامی و معبد بودایی باقی‌مانده‌است که شامل مجموعه ی کاخها، قلعه کهک کهزاد، قلعه چهل دختر، قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم بریان، خانه شیطان، بناهای منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی است. آثار تاریخی پیش از اسلام محوطه ی تاریخی کوه خواجه شامل مجموعه ی کاخها، قلعه کهک کهزادو قلعه چهل دختر می‌باشد.ارنست هرتسفلد در سالهای ۱۹۲۵ و ۱۹۲۹ میلادی با بررسی این مجموعه عنوان تخت جمشید خشتی را برای مجموعه ی کاخها برگزید.

شروع قاليبافي در سيستان به دو هزار سال پيش بر مي گردد كه اقوام سكايي در دشت زرخيز سيستان ساكن شده و به كشاورزي پرداختند و بافندگي خود را همچنان حفظ كردند . قوم مذكور در قرن پنجم ق .م قالي و گليم مي بافتند و نمد توليد مي كردند و از گورهاي آنان در شمال آلتايي واقع در سيبري ، قالي ، گليم و نمد به دست آمده است .

در نوشته هاي اوايل دوره اسلامي ، سيستان داراي بهترين بافته هاي ابريشمي و پشمي بوده است . شهرت بافته هاي سيستان در آغاز دوره اسلام نشان از سابقه طولاني و درخشان قالي بافي در منطقه دارد . كشف « قالي پازيريك » نشان مي دهد كه اين قالي توسط اقوام سكايي بافته شده است و به جرات مي توان گفت سكاها نخستين كساني بودند كه بافته هايي بسيار زيبا از خود به جاي گذاشته اند .

طرحهاي قالي سيستان شبيه ذكور بدون داشتن طراح ونقاش به صورت ذهني از نسلي به نسلي ديگر منتقل شده اند .

قالي بافان سيستاني به واسطه زندگي غير ساكن از دارهاي افقي استفاده مي كردند ولي در حال حاضر دارهاي آنان به دارهاي عمودي تغيير يافته است.

قالي و قاليچه هاي سيستان داراي يكي از اصيل ترين انواع قالي در كشور ماست . اين هنر و صنعت مرهون كوشش و روحيه شاد و پرتوان زن سيستاني بوده است . زيراندازهاي سيستاني به سه نوع تقسيم مي شوند:

الف ـ تاريخي يا كهن

ب ـ‌ مياني

ج ـ نو

الف ـ تاريخي يا كهن : سنت قالي کهن سيستان به بافته هاي سكايي مي پيوندد داراي گره تركي كه نشانه كهنترين قالي معروف جهان پازيريك است . مهمترين رنگهاي بكار رفته در اين قالي سبك كهن سيستان ، رنگ سورمه اي ، فيروزه اي ، زرد وسرخ مي باشد . نقشه هاي اين سبك عبارتند از : خشتي ،‌دوخشتي ، خشته خشته ( ترنج ترنج ) ، گلداني ، درختي .

ب ـ سنت قالي به سبك ‌ مياني : گره مورد استفاده فارسي است ، رنگ بندي آن شبيه نوع كهن است و نقش هاي اين سبك عبارتند از :نقش جنگلي ، گل قنداني ، چپات اشتر ، مددخاني ، قاب قابي

ج ـ  سنت قالي به سبك امروزي يا نو: نوع گره فارسي است . نقش هاي اين سبك عبارتند از :محرمات ، لچك ترنج

پس از سال ها تلاش و تکاپو برای ثبت جهانی شهر سوخته سرانجام قطر میعادگاه این اتفاق فرخنده شد . ثبت جهانی شهر سوخته الزامات و امکانات مهمی پیش روی ما قرار می دهد . در نخستین نگاه این افتخاری است برای سیستان و ایران که جایگاهی نو در فرهنگ و تمدن جهانی به دست می آورند و فرصت می یابند تا بخش هایی از ارزشهای فرهنگی و تمدنی خویش را به جهانیان عرضه کنند. بدیهی است عرضه ی جهانی شهرسوخته فرصتی است برای حضور پژوهشگران و گردشگران داخلی و خارجی و این به معنای رونق اقتصاد توریسم و ایجاد اشتغال در استان است که البته الزامات خود را نیز می طلبد.

برنامه، بودجه، مدیریت کارآمد، به روز وتراز جهانی، تبلیغات و ارتباطات مناسب از جمله این الزامات است.

همگان مي دانيمكه علي رغم تلاش ها و زحماتي كه در شهر سوخته متحمل شده اند اما امكانات شهر سوخته در سطح بسيار محدودي است كه نيازمند نظارت و بازسازي مداوم مي باشد.

آنچه در قطر نمايندگان كشورهاي جهان را به تعجب و تحير واداشت پيشرفت هاي علمي همچون جراحي سر انسان، سيستم فاضلاب شهري، تقسيمات شهر به بخش هاي مختلف، چشم مصنوعي و نمونه هايي از اين دست بود كه يكي از وظايف مسئولين تهيه ي بروشورها، كتاب ها، عكسها و فيلم هاي مختلف و با كيفيت و توزيع جهاني آن است.

ايجاد سايت شهر سوخته در اينترنت و درج مطالب علمي و اخبار به روز شهر سوخته ضرورتي اجتناب ناپذير و باقيد فوريت است.

برپايي نمايشگاه از آثار شهر سوخته در نقاط فرهنگي جهان هم ضرورت دارد.

اميد كه بتوانيم از اين فرصت طلايي استفاده كنيم.

منبع: مجله اینترنتی سیستو

 شهرستان زابل

محیط طبیعی

پیشینه تاریخی

آب و هوا

میرا ث معنوی و مردم شناسی

میراث فرهنگی و جاذبه های تاریخی

«د‌رخت آسوریک» نخستین پویانمایی جهان د‌ر شهر سوخته

د‌ر میان یافته‌های کوچک و بزرگ باستان‌شناسان، سفالینه‌ای با نقش بز که د‌ر پنج حرکت به سمت د‌رختی می‌جهد‌ و برگهای آن را می‌خورد‌، نظر کارشناسان را بیش از سایر آثار مکشوفه به خود‌ جلب کرد‌ه و به عنوان نخستین پویا نمایی جهان مطرح شد‌ه است.

شهر سوخته نام محوطه باستانى بزرگى است که در ۵۶ کیلومترى جنوب غربى شهر زابل واقع شده است. این سلسله تپه‏ ها با مساحتى بالغ بر ۱۵۰ هکتار وسعت از بزرگترین محوطه ‏هاى باستانى دورانى آغاز تاریخى فلات ایران به شمار مى‏رود که ۵۲۰۰ سال قدمت دارد و از این نظر تنها شهرهاى باستانى انگشت شمارى چون شوش و تپه ملیان در ایران، موهنجودارو در پاکستان و گورستان معروف سلطنتى اور در میان رودان با آن قابل مقایسه هستند.

شهر دهانه غلامان در حدود 2 کیلومتری روستای قلعه نو در حدود 44 کیلو متری شهرستان زابل قرار گرفته است خرابه ها و آثار بناهای این شهر در محوطه ای بسیار وسیع روی تراسی به طول تقریبی 4تا 5 کیلومتر واقع شده است . شهر دهانه غلامان را باستان شناسان ایتالیایی در سال 1960 م یافته و از سال 1962 م تا 1965 این محل را حفاری کردند .

یکی از دلایل قابل توجه و با اهمیت این شهر ، کمبود ویا در حقیقت نبود آثار باستانی از شهرهای دوران هخامنشی است که تا به حال به دست نیامده است .